वागर्थाविव संपृक्तौ वागर्थप्रतिपत्तये ।
जगत: पितरौ वन्दे पार्वतीपरमेश्वरौ ॥१॥
क्व सूर्यप्रभवो वंश: क्व चाल्पविषया मति: ।
तितीर्षुर्दुस्तरं मोहादुडुपेनास्मि सागरम् ॥२॥
मन्द: कवियश: प्रार्थी गमिष्याम्युपहास्यताम् ।
प्रांशुलभ्ये फले लोभादुद्वाहुरिव वामन: ॥३॥
अथवा कृतवाग्द्वारे वंशेऽस्मिन्पूर्वसूरिभि: ।
मणौ वज्रसमुत्कीर्णे सूत्रस्येवास्ति मे गति: ॥४॥
सोऽहमाजन्मशुद्धानामाफलोदयकर्मणाम् ।
आसमुद्रक्षितीशानामानाकरथवत्र्मनाम् ॥५॥
यथाविधिहुताग्नीनां यथाकामार्चितार्थिनाम् ।
यथापराथदण्डानां यथाकालप्रबोधिनाम् ॥६॥
त्यागाय संभृतार्थानां सत्याय मितभाषिणाम् ।
यशसे विजिगीषूणां प्रजायै गृहमेधिनाम् ॥७॥
शैशवेऽभ्यस्तविद्यानां यौवने विषयैषिणाम् ।
वार्धके मुनिवृत्तीनां योगेनान्ते तनुत्यजाम् ॥८॥
रघूणामन्वयं वक्ष्ये तनुवाग्विभवोऽपि सन् ।
तद्गुणै: कर्णमागत्य चापलाय प्रचोदित: ॥९॥
तं सन्त: श्रोतुमर्हन्ति सदसद्वयक्तिहेतव: ।
हेम्न: संलक्ष्यते ह्यग्नौ विशुद्धि: श्यामिकाऽपि वा ॥१०॥
वैवस्वतो मनुर्नाम माननीयो मनीषिणाम् ।
आसीन्महीक्षितामाद्य: प्रणवश्छन्दसामिव ॥११॥
तदन्वये शुद्धिमति प्रसूत: शुद्धिमत्तर: ।
दिलीप इति राजेन्दुरिन्दु: क्षीरनिधाविव ॥१२॥
व्यूढोरस्को वृषस्कन्ध: शालप्रांशुर्महाभुज: ।
आत्मकर्मक्षमं देहं क्षात्रो धर्म इवाश्रित: ॥१३॥
सर्वातिरिक्तसारेण सर्वतेजोऽभिभाविना ।
स्थित: सर्वोन्नतेनोर्वीं क्रान्त्वा मेरूरिवात्मना ॥१४॥
आकारसदृशप्रज्ञ: प्रज्ञया सदृशागम: ।
आगमै: सदृशारम्भ आरम्भसदृशोदय: ॥१५॥
भीमकान्तैर्नृपगुणै: स बभूवोपजीविनाम् ।
अधृष्यश्चाभिगम्यश्च यादोरत्नैरिवार्णव: ॥१६॥
रेखामात्रमपि क्षुण्णादा मनोर्वत्र्मन: परम् ।
न व्यतीयु: प्रजास्तस्य नियन्तुर्नेमिवृत्तय: ॥१७॥
प्रजानामेव भूत्यर्थं स ताभ्यो बलिमग्रहीत् ।
सहस्रगुणमुत्स्रष्टुमादत्ते हि रसं रवि: ॥१८॥
सेना परिच्छदस्तस्य द्वयमेवार्थसाधनम् ।
शास्त्रेष्वकुण्ठिता बुद्धिर्मौर्वी धनुषि चातता ॥१९॥
तस्य संवृतमन्त्रस्य गूढाकारेङ्गितस्य च ।
फलानुमेया: प्रारम्भा: संस्कारा: प्राक्तना इव ॥२०॥
जुगोपात्मानमत्रस्त: भेजे धर्ममनातुर: ।
अगृद्ग्नुराददे सोऽर्थमसक्त: सुखमन्वभूत् ॥२१॥
ज्ञाने मौनं क्षमा शक्तौ त्यागे श्लाघाविपर्यय: ।
गुणा गुणानुबन्धित्वात्तस्य सप्रसवा इव ॥२२॥
अनाकृष्टस्य विषयैर्विद्यानां प्रारदृश्वन: ।
तस्य धर्मरतेरासीद्वâद्धत्वं जरसा विना ॥२३॥
प्रजानां विनयाधानाद्रक्षणाद्भरणादपि ।
स पिता पितरस्तासां केवलं जन्महेतव: ॥२४॥
स्थित्यै दण्डयतो दण्ड्यान्परिणेतु: प्रसूतये ।
अप्यर्थकामौ तस्यास्तां धर्म एव मनीषिण: ॥२५॥
दुदोह गां स यज्ञाय सस्याय मघवा दिवम् ।
सम्पद्विनियमेनोभौ दधतुर्भुवनद्वयम् ॥२६॥
न किलानुनयुस्तस्य राजानो रक्षितुर्यश: ।
व्यावृत्ता यत्परस्वेभ्य: श्रुतौ तस्करता स्थिता ॥२७॥
द्वेष्योऽपि सम्मत: शिष्टस्तस्यार्तस्य यथौषधम् ।
त्याज्यो दुष्ट: प्रियोऽप्यासीदङ्गुलीवोरगक्षता ॥२८॥
तं वेधा विदधे नूनं महाभूतसमाधिना ।
तथा हि सर्वे तस्यासन्परार्थैकफला गुणा: ॥२९॥
स वेलावप्रवलयां परिखीकृतसागराम् ।
अनन्यशासनामुर्वीं शशासैकपुरीमिव ॥३०॥
तस्य दाक्षिण्यरूढेन नाम्ना मगधवंशजा ।
पत्नी सुदक्षिणेत्यासीदध्वरस्येव दक्षिणा ॥३१॥
कलत्रवन्तमात्मानमवरोधे महत्यपि ।
तया मेने मनस्विन्या लक्ष्म्या च वसुधाधिप: ॥३२॥
तस्यामात्मानुरूपायामात्मजन्मसमुत्सुक: ।
विलम्बितफलै: कालं स निनाय मनोरथै: ॥३३॥
सन्तानार्थाय विधये स्वभुजादवतारिता ।
तेन धूर्जगतो गुर्वी सचिवेषु निचिक्षिपे ॥३४॥
अथाभ्यर्च विधातारं प्रयतौ पुत्रकामया ।
तौ दम्पती वसिष्ठस्य गुरोर्जग्मतुराश्रमम् ॥३५॥
स्निग्धगम्भीरनिर्घोषमेकं स्यन्दनमाश्रितौ ।
प्रावृषेण्यं पयोवाहं विद्युदैरारताविव ॥३६॥
मा भूदाश्रमपीडेति परिमेयपुरस्सरौ ।
अनुभावविशेषात्तु सेनापरिवृताविव ॥३७॥
सेव्यमानौ सुखस्पर्शै: शालनिर्यासगन्धिभि: ।
पुष्परेणूत्किरैर्वातैराधूतवनराजिभि: ॥३८॥
मनोभिरामा: शृण्वन्तौ रथनेमिस्वनोन्मुखै: ।
षड्जसंवादिनी: केका द्विधा भिन्ना: शिखण्डिभि: ॥३९॥
परस्पराक्षिसादृश्यमदूरोज्झितवत्र्मसु ।
मृगद्वन्द्वेषु पश्यन्तौ स्यन्दनाबद्धदृष्टिषु ॥४०॥
श्रेणीबन्धाद्वितन्व»िरस्तम्भां तोरण+जम् ।
सारसै: कलनिर्हादै: क्वचिदुन्नमिताननौ ॥४१॥
पवनस्यानुकूलत्वात्प्रार्थनासिद्धिशंसिन: ।
रजोभिस्तुरगोत्कीर्णैरस्पृष्टालकवेष्टनौ ॥४२॥
सरसीष्वरविन्दानां वीचिविक्षोभशीतलम् ।
आमोदमुपजिघ्रन्तौ स्वनि:श्वासानुकारिणम् ॥४३॥
ग्रामेष्वात्मविसृष्टेषु यूपचिह्नेषु यज्वनाम् ।
अमोघा: प्रतिगृह्णन्तावघ्र्यानुपदमाशिष: ॥४४॥
हैयङ्गवीनमादाय घोषवृद्धानुपस्थितान् ।
नामधेयानि पृच्छन्तौ वन्यानां मार्गशाखिनाम् ॥४५॥
काप्यभिख्या तयोरासीद्व्रजतो: शुद्धवेषयो: ।
हिमनिर्मुक्तयोर्योगे चित्राचन्द्रमसोरिव ॥४६॥
तत्तद्भूमिपति: पत्न्यै दर्शयन्प्रियदर्शन: ।
अपि लङ्घितमध्वानं बुबुधे न बुधोपम: ॥४७॥
स दुष्प्रापयशा: प्रापदाश्रमं श्रान्तवाहन: ।
सायं संयमिनस्तस्य महर्षेर्महिषीसख: ॥४८॥
वनान्तरादुपावृत्तै: समित्कुशफलाहरै: ।
पूर्यमाणमदृश्याग्निप्रत्युद्यात्यैस्तपस्विभि: ॥४९॥
आकीर्णमृषिपत्नीनामुटजद्वाररोधिभि: ।
अपत्यैरिव नीवारभागधेयोचितैर्मृगै: ॥५०॥
सेकान्ते मुनिकन्याभिस्तत्क्षणोज्झितवृक्षकम् ।
विश्वासाय विहङ्गानामालवालाम्बुपायिनम् ॥५१॥
आतपात्ययसंक्षिप्तनीवारासु निषादिभि: ।
मृगैर्वर्तितरोमन्थमुटजाङ्गनभूमिषु ॥५२॥
अभ्युत्थिताग्निपिशुनैरतिथीनाश्रमोन्मुखान् ।
पुनानं पवनोद्धूतैर्धूमैराहुतिगन्धिभि: ॥५३॥
अथ यन्तारमादिश्य धुर्यान्विश्रामयेति स: ।
तामवारोहयत्पत्नीं रथादवततार च ॥५४॥
तस्मै सभ्या: सभार्याय गोप्त्रे गुप्ततमेन्द्रिया: ।
अर्हणामर्हते चक्रुर्मुनयो नयचक्षुषे ॥५५॥
विधे: सायन्तनस्यान्ते स ददर्श तपोनिधिम् ।
अन्वासितम,न्धत्या स्वाहयेव हविर्भुजम् ॥५६॥
तयोर्जगृहतु: पादान्राजा राज्ञी च मागधी ।
तौ गुरूर्गुरूपत्नी च प्रीत्या प्रतिननन्दतु: ॥५७॥
तमातिथ्यक्रियाशान्तरथक्षोभपरिश्रमम् ।
पप्रच्छ कुशलं राज्ये राज्याश्रममुनिं मुनि: ॥५८॥
अथाथर्वनिधेस्तस्य विजितारिपुर: पुर: ।
अथ्र्यामर्थपतिर्वाचमाददे वदतां वर: ॥५९॥
उपपन्नं ननु शिवं सप्तस्वङ्गेषु यस्य मे ।
दैवीनां मानुषीणां च प्रतिकर्ता त्वमापदाम् ॥६०॥
तव मन्त्रकृतो मन्त्रैर्दूरात्प्रशमितारिभि: ।
प्रत्यादिश्यन्त इव मे दृष्टलक्ष्यभिद: शरा: ॥६१॥
हविरावर्जितं होतस्त्वया विधिवदग्निषु ।
वृष्टिर्भवति सस्यानामवग्रहविशोषिणाम् ॥६२॥
पुरूषायुष्यजीविन्यो निरातङ्का निरीतय: ।
यन्मदीया: प्रजास्तस्य हेतुस्त्वद्ब्रह्मवर्चसम् ॥६३॥
त्वयैवं चिन्त्यमानस्य गु,णा ब्रह्मयोनिना ।
सानुबन्धा: कथं न स्यु: संपदो मे निरापद: ॥६४॥
किन्तु वध्वां तवैतस्यामदृष्टसदृशप्रजम् ।
न मामवति सद्वीपा रत्नसूरपि मेदिनी ॥६५॥
नूनं मत्त: परं वंश्या: पिण्डविच्छेददर्शिन: ।
न प्रकामभुज: श्राद्धे स्वधासंग्रहतत्परा: ॥६६॥
मत्परं दुर्लभं मत्वा नूनमावर्जितं मया ।
पय: पूर्वै: स्वनि:श्वासै: कवोष्णमुपभुज्यते ॥६७॥
सोऽहमिज्याविशुद्धात्मा प्रजालोपनिमीलित: ।
प्रकाशश्चाप्रकाशश्च लोकालोक इवाचल: ॥६८॥
लोकान्तरसुखं पुण्यं तपोदानसमु»वम् ।
संतति: शुद्धवंश्या हि परत्रेह च शर्मणे ॥६९॥
तया हीनं विधातर्मां कथं पश्यन्न दूयसे ।
सिक्तं स्वयमिव स्नेहाद्वन्ध्यमाश्रमवृक्षकम् ॥७०॥
असÊपीडं भगवनृणमन्त्यमवेहि मे ।
अन्तुदमिवालानमनिर्वाणस्य दन्तिन: ॥७१॥
तस्मान्मुच्ये यथा तात संविधातुं तथार्हसि ।
इक्ष्वाकूणां दुरापेऽर्थे त्वदधीना हि सिद्धय: ॥७२॥
इति विज्ञापितो राज्ञा ध्यानस्तिमितलोचन: ।
क्षणमात्रमृषिस्तस्थौ सुप्तमीन इव हृद: ॥७३॥
सोऽपश्यत्प्रणिधानेन सन्तते: स्तम्भकारणम् ।
भावितात्मा भुवो भर्तुरथैनं प्रत्यबोधयत् ॥७४॥
पुरा शक्रमुपस्थाय तवोर्वीं प्रति यास्यत: ।
आसीत्कल्पत,च्छायामाश्रिता सुरभि: पथि ॥७५॥
धर्मलोपभयाद्राज्ञीमृतुस्नातामनुस्मरन् ।
प्रदक्षिणक्रियार्हायां तस्यां त्वं साधु नाचर: ॥७६॥
अवजानासि मां यस्मादतस्ते नाभविष्यति ।
मत्प्रसूतिमनाराध्य प्रजेति त्वां शशाप सा ॥७७॥
स शापो न त्वया राजन्न च सारथिना श्रुत: ।
नदत्याकाशगङ्गाया: स्रोतस्युद्धामदिग्गजे ॥७८॥
ईप्सितं तदवज्ञानाद्विद्धि सार्गलमात्मन: ।
प्रतिबघ्नाति हि श्रेय: पूज्यपूजाव्यतिक्रम: ॥७९॥
हविषे दीर्घसत्रस्य सा चेदानीं प्रचेतस: ।
भुजङ्गपिहितद्वारं पातालमधितिष्ठति ॥८०॥
सुतां तदीयां सुरभे: कृत्वा प्रतिनिधिं शुचि: ।
आराधय सपत्नीक: प्रीता कामदुघा हि सा ॥८१॥
इति वादिन एवास्य होतुराहुतिसाधनम् ।
अनिन्द्या नंदिनी नाम धेनुराववृते वनात् ॥८२॥
ललाटोदयमाभुग्नं पल्लवस्निग्धपाटला ।
बिभ्रती श्वेतरोमाङ्कं सन्ध्येव शशिनं नवम् ॥८३॥
भुवं कोष्णेन कुण्डोघ्नी मेध्येनावभृथादपि ।
प्रस्नवेणाभिवर्षन्ती वत्सालोकप्रवर्तिना ॥८४॥
रज:कणै: खुरोद्धूतै: स्पृशद्भिर्गात्रमन्तिकात् ।
तीर्थाभिषेकजां शुद्धिमादधाना महीक्षित: ॥८५॥
तां पुण्यदर्शनां दृष्ट्वा निमित्तज्ञस्तपोनिधि: ।
याज्यमाशंसितावन्ध्यप्रार्थनं पुनरब्रवीत् ॥८६॥
अदूरवर्तिनीं सिद्धिं राजन् विगणयात्मन: ।
उपस्थितेयं कल्याणी नाम्नि कीर्तित एव यत् ॥८७॥
वन्यवृत्तिरिमां शश्वदात्मानुगमनेन गाम् ।
विद्यामभ्यसनेनेव प्रसादयितुमर्हसि ॥८८॥
प्रस्थितायां प्रतिष्ठेथा: स्थितायां स्थितिमाचरे: ।
निषिण्णायां निषीदास्यां पीताम्भसि पिबेरप: ॥८९॥
वधूर्भक्तिमती चैनामर्चितामा तपोवनात् ।
प्रयता प्रातरन्वेतु सायं प्रत्युद्व्रजेदपि ॥९०॥
इत्या प्रसादादस्यास्त्वं परिचर्यापरो भव ।
अविघ्नमस्तु ते स्थेया: पितेव धुरि पुत्रिणाम् ॥९१॥
तथेति प्रतिजग्राह प्रीतिमान्सपरिग्रह: ।
आदेशं देशकालज्ञ: शिष्य: शासितुरानत: ॥९२॥
अथ प्रदोषे दोषज्ञ: संवेशाय विशांपतिम् ।
सूनु: सूनृवाक्स्त्रष्टुर्विससर्जोर्जितश्रियम् ॥९३॥
सत्यामपि तप:सिद्धौ नियमापेक्षया मुनि: ।
कल्पवित्कल्पयामास वन्यामेवास्य संविधाम् ॥९४॥
निर्दिष्टां कुलपतिना स पर्णशालामध्यास्य प्रयतपरिग्रहद्वितीय: ।
तच्छिष्याध्यननिवेदितावसानां संविष्ट: कुशशयने निशां निनाय ॥९५॥
॥ इति श्रीमत्कालिदासकृते रघुवंशे महाकाव्ये प्रथम: सर्ग: ॥
